قضا و قدر یعنی چه؟آیا میتوان قضای الهی را تغییر داد؟

قضا و قدر که در زبان روزمره به آن قسمت یا تقدیر می‌‌‌گوییم به معنای سلطنت و تصرف خدا در جهان است. بحث قضا و قدر یک آموزۀ دینی است. اگر کسی آن را انکار کند، سلطنت خدا را انکار کرده است. مسأله قضا و قدر از مباحث دقیق و مهمی‌‌ است که نیاز به تدبر و تأمل فراوانی دارد و سوالات فراوانی در این زمینه پرسیده می‌‌‌شود که ما قصد داریم در این مقاله به برخی از مهمترین آنها پاسخ دهیم از جمله:
• معنای صحیح قضا و قدر چیست؟
• آیا قضا و قدر با اختیار منافات دارد و سبب اعتقاد به جبر می‌‌‌شود؟
• اگر همه چیز از قبل مقدر شده این چه اختیاری است؟ انسان چگونه می‌‌‌تواند جلوی خواست خدا را بگیرد؟
• آیا اعتقاد به قضا و قدر الهی به این معناست که خدا اجازه گناه را هم به ما داده و به همین دلیل جلوی ما را نمی‌‌‌گیرد؟

گاهی می‌‌‌بینیم در اتفاقات مختلف مردم می‌‌‌گویند قسمت بود، خواست خدا بود. که گاهی سبب نوعی جبر گرایی است.

در طول تاریخ هم این مسأله مورد سوء استفاده سلاطین جور قرار گرفته بعنوان مثال معاویه بعد از این که صلح با امام حسن (ع‌) انجام شد صلح نامه را پاره کرد و گفت: خدا خواسته است که من حاکم شوم و خدا قضا و قدر کرده است و شما باید از من تبعیت کنید. ابن زیاد و یزید هم وقتی اهل بیت امام حسین (ع‌) را آوردند، هر دو این را گفتند که خدا اینطور خواست که ما بر شما مسلط شویم. و تفسیر غلطی از معنای قضا و قدر کردند تا بتوانند از آن سوء استفاده کنند. این‌ها است که اهمیت تدبر در معنای قضا و قدر الهی را می‌‌‌رساند چرا که درک صحیح از معنای آن شبهات زیادی را از ذهن انسان دور می‌‌‌کند.

تفاوت «قضا» با «قدر» الهی و ارتباط انها با اختیار انسان

به روایت مرحوم میرزا محمد اسماعیل دولابی در کتاب مصباح الهدی:

“قدر” یعنی اندازه. قدر، محاسبات انسان است، که بنا بر اختیاری که خدا به او داده، با خود فکر می کند که چه کنم یا چه نکنم. مثلا در اثر صدقه ای که می دهد ده سال به عمر او افزوده می گردد.

“قضا” مال خداست و حتمی است و کم و زیاد هم نمی شود. در قضا ثبت است که عمرت چقدر خواهد بود، و یا چه کاری خواهی کرد. اما انسان از آن خبر ندارد.

بنا بر برداشت بنده، قضا همان تقدیر یا سرنوشتی است که خدا برای انسان با توجه به علم بی منتهای خود به اعمالی که انسان اختیاری انجام خواهد داد، رقم می زند.

حال آن که اهل تقرب به قضا تن می دهند. یعنی راضی به رضای خدا هستند. و از قدر به قضا پناه می برندم. به عبارتی باید هرجا که از قدر خسته و عاجز شدی، اختیارت را به خدا بسپاری و به قضای الهی تن دهی و به خدا توکل کنی که راحتی در آن است. چنانکه امام حسین ع در گودال قتلگاه به خدا فرمودند:الهی رضا برضاک: خدایا به قضای تو رضایت دادم.

اما اگر بخواهیم منحصرا از اختیار انسان و رابطه اش با ارادهای ی خدا صحبت کنیم، باید بگوییم که اختیار انسان در طول اراده ی خدا قرار دارد و نه در عرض آن. طول یعنی امتداد. یعنی اراده ی ما دنباله و در امتداد اراده ی خداست. و اگر در عرض اراده ی خدا نیست، به دلیل این است که ما دنبال خدا هستیم و نه در کنار و موازی و در عرض خدا.

تعریف قضا

قضا عبارت است از ایجاد نسبت ضروری و قطعی میان موضوع و محمول. در تحلیل حقیقی این مفهوم و انطباق آن بر هر یک از پدیده‌های عینی، قضا بدین معناست که آن پدیده از سوی علت تامۀ خود ضرورت و قطعیت داشته، آن علت مبدأ قطعی بودن و حتمی بودن وجود آن شده است. از آنجا که ضرورت و قطعیت همۀ پدیده‌های امکانی از ذات خداوند و علم و قدرت و ارادۀ ازلی او سرچشمه می‌گیرد، قضاء الهی عبارت است از قطعی شدن وجود حادثه‌ای که نتیجۀ تعلق اراده و قدرت و علم ذاتی و ازلی خدا به آن شئ است.

مراتب قضا

قضا به اعتبار «مرتبه»ی مورد ملاحظه به قضای علمی و عینی تقسیم می‌شود.

• قضای علمی: قضای علمی عبارت است از علمی الهی که منشأ حتمیت و ضرورت اشیاء است.

• قضای عینی: قضای عینی عبارت است از نفس ضرورت و حتمیت اشیاء از آن جهت که به واجب الوجود منتسب است.

تعریف قدر

قدر به معنای اندازه است. قدر الهی عبارت است از نسبتی که حدود اشیاء به ذات باری تعالی دارند. به بیان دقیق‌تر، اندازه و حدودِ صفات و آثار هر چیز، قدر است؛ و تقدیر، تعیین این اندازه و حدود است. در تحلیل حقیقیِ این معنا و منطبق ساختن آن بر پدیده‌های عینی، قدر همان حدودی است که موجودات مادی از جانب هر یک از علت‌های ناقصۀ خود -متناسب با صورت‌های علمی این حدود در عالم والاتر پیدا می‌کنند.

مراتب قدر

قدر نیز به اعتبار مرتبه بر دو قسم است: قدر علمی، قدر عینی؛

• قدر علمی: قدر علمی عبارت است از علمی که منشأ حدود و اندازۀ اشیاء است.
• قدر عینی: قدر عینی عبارت است از نفس تعین وجود و اندازۀ وجود اشیاء از آن جهت که به واجب الوجود منتسب است.

پیشنهاد می کنیم مقاله “خدایا تو چقدر مهربانی!!!” را نیز مطالعه بفرمایید.

آیا میتوان قضا و قدر را تغییر داد؟

آیا قضا و قدر امری حتمی و تغییرناپذیر است یا ما می‌‏توانیم با دعا، صدقه و… آن را تغییر دهیم؟

 قضا و قدر الهی به این معنای است که خداوند علت‏ها و سبب ‏هایی را قرار داده و مقرر کرده است که این علت‏‌ها نتیجه‏ های خودشان را بدهند و به قول یکی از شاعران:

از مکافات عمل غافل مشو *** گندم از گندم بروید جو از جو

پس، قضا و قدر الهی بر این تعلق گرفته است که علت بوجود آمدن گندم، دانه گندم باشد، نه دانه جو. پس اگر دانه گندمی در جای مناسب قرار گیرد و شرایط فراهم باشد به بوته گندم تبدیل می ‏شود.

قضا و قدر الهی دو گونه است:

الف- قضا و قدر حتمی و غیر قابل تغییر.

ب- قضا و قدر مشروط.

برای آنکه فرق این دو را بدانید، به مثال زیر توجه کنید.

سم کشنده است، پس اگر کسی سم بخورد و مقداری سم به اندازه‏ای باشد که موجب مرگ می‏‌شود، چنین شخصی خواهد مرد. اما اگر کسی سم بخورد و فورا دارویی که اثر سم را از بین می‏ برد بخورد آیا باز هم خواهد مرد؟ پاسخ روشن است. اگر کسی را مار نیش بزند و او فورا به دکتر مراجعه کند و دکتر داروی ضد سم به او تزریق کند چنین شخصی نخواهد مرد.

پس سم مار همیشه کشنده نیست؛ بلکه در صورتی کشنده است که داروی ضد سم مصرف نشود. در این مثال، کشنده بودن سم، قضا و قدر غیر حتمی است؛ حال اگر سم خورده شد و داروی ضد سم مصرف نشد کشته شدن حتمی خواهد بود و به اصطلاح جایش در لوح محفوظ است.

سرنوشت ما نیز همین گونه است و صدقه دادن و سایر کارهای خوب مانند داروی ضد سم است. پس ممکن است قضا و قدر غیر حتمی الهی به این تعلق گرفته باشد که برای ما حادثه ‏ای اتفاق بیفتد، حال اگر صدقه بدهیم. صدقه مانند پادزهری جلوی آن حادثه را می‏ گیرد.